Còn nhớ lần đầu tiên được chị gái dẫn đi làng gốm Bát Tràng tại Hà Nội, mình vẫn nhớ như in cảm giác thật khó tả về một thứ kỳ diệu như thế. Cứ hễ mỗi lần người nghệ nhân di chuyển bàn xoay lại là một lần biến hóa với vô vàn những tác phẩm đối xứng đầy tính thẩm mỹ. Với tâm hồn non nớt và đầy háo hức của một đứa trẻ như mình, họ giống như nắm trong tay càn khôn của cả vũ trụ. Sau này khi đã lớn lên và đi xa, mình đã hiểu được vẻ đẹp của nghệ thuật không chỉ tồn tại ở sự cân xứng đã được tính toán thật tỉ mỉ, vẻ đẹp của nghệ thuật còn tồn tại trong sự bất đối xứng, lệch pha thậm chí méo mó hay xiêu vẹo. Không nhất thiết phải sang Nhật bản để đi tìm vẻ đẹp Wabi sabi, nghề làm gốm của người M’nông ở tỉnh Đắk Lắk đích thực là nơi những người yêu nghệ thuật có thể tìm được vẻ đẹp này.

Dân tộc M’nông cùng với Êđê và Gia Rai chính là 3 dân tộc chiếm phần lớn và là những dân tộc tại chỗ (indigenous people) đang sinh sống trên địa bàn tỉnh Đắk Lắk. Buôn Dơng Băk, xã Yang Tao, huyện Lắk, tỉnh Đắk Lắk hiện là làng gốm cổ duy nhất còn lại của người M’nông Rlăm.

Quy trình sản xuất gốm hoàn toàn thủ công bằng cách nung gốm lộ thiên. Nguyên liệu để chế tác gốm là loại đất sét đánh nhuyễn, không pha trộn được lấy ở nơi có nguồn nước sạch gần bờ sông. Gốm người M’nông không dùng bàn xoay như làng gốm Bát Tràng mà được giã, nhào nặn hoàn toàn bằng tay và được tạo hình chỉ từ những miếng vải ướt và que gỗ.

Sau khi đã lựa chọn được những tảng đất sét ưng ý, những người nghệ nhân bắt đầu tiến thành loại bỏ tạp chất. Không giống với cách làm gốm bàn xoay của người dân làng Bát Tràng, người M’nông thao tác hoàn toàn bằng tay trong tất cả các công đoạn. Khối đất sét được ước lượng sao cho tương ứng với kích thước của sản phẩm tạo ra. Các sản phẩm đa dạng từ đồ trang trí đến đồ bếp núc như nồi niêu, ấm nước, bát đĩa,...

Khi kết thúc công đoạn tạo hình, các thành phẩm gốm được đem phơi ngoài trời nắng cho ráo và khô bớt nước. Sau đó, những nghệ nhân những người có tâm niên trong nghề làm gốm của người M’nông bắt đầu trang trí hoa văn bằng những que tre, vỏ sò, hòn đá,... Những hoa văn được trang trí vô cùng đơn giản, thường là các hình học đơn giản như hình tam giác, đường xiên, đường ngang, hay cũng có thể là hoa văn hoa lá cách điệu,...

Sau khâu trang trí hoa văn là bước đánh bóng. Việc đánh bóng mất khá nhiều thời gian và phải tiến hành thật tỉ mẩn, cẩn thận. Người nghệ nhân dùng những hòn sỏi, viên đá cuội chà xát liên tục lên bề mặt của sản phẩm để tạo độ bóng và láng.

Thành phẩm sẽ được đem đi phơi khô hoàn toàn trước khi nung. Gốm M’nông được nung lộ thiên, không cần lò, anh tour guide có giới thiệu quá trình nung này hiểu nôm na như đốt gốm. Tác phẩm nung trên lớp củi khô cho đến khi thật nóng. Sau khi được nung chín, gốm được nhấc ra và vùi ngay vào lớp vỏ trấu hoặc lớp mùn cưa. Vỏ trấu cháy tạo khói, khói hun ám vào gốm và làm đen gốm. Kết hợp với việc đánh bóng gốm trước đó khiến cho các sản phẩm gốm người M’nông trở nên đặc trưng bởi màu đen nâu xám và độ bóng rất tự nhiên.

Khác với những làng gốm lớn nổi tiếng phục vụ khách du lịch tại như gốm Bát Tràng, Hiên Vân, Bàu Trúc,... gốm M’nông có phần giản dị và mộc mạc hơn. Do được sản xuất thủ công nên số lượng không nhiều, chủ yếu phục vụ trong gia đình và cá nhân. Một trong những lý do khác đó là phải khom người di chuyển vòng tròn liên tục quanh khối gỗ để tạo hình, nên các cô các bác nghệ nhân khi chế tác gốm rất dễ hoa mắt, chóng mặt. Đối với những nghệ nhân có tuổi nghề dài, họ có thể chịu được trong thời gian dài còn đối mắt với những người mới bước chân vào nghề làm gốm của người M’nông, họ phải liên tục vừa làm vừa nghỉ. Điều này cũng ảnh hưởng đến hiệu suất chế tác gốm, khiến các thành phẩm được tạo ra với số lượng hạn chế.

Các sản phẩm gốm M’nông được nhào nặn, tạo hình bằng tay nên không thể so sánh với những sản phẩm có mẫu mã chỉn chu, hoàn hảo như các làng nghề gốm khác. Tuy nhiên, mình tin rằng chính sắc tro đen đầy nguyên sơ; khuôn hình nghiêng nghiêng, hoa văn mộc mạc chính là những yếu tố tạo nên vẻ đẹp của sự bất toàn, không hoàn hảo wabi sabi mà người Nhật vẫn thường ca tụng. Không phải là những tác phẩm có cấu trúc cầu kỳ, màu sắc bắt mắt, hoa văn diễm lệ tinh xảo nhưng nghề làm gốm của người M’nông vẫn chạm được vào trái tim mình bởi những vẻ đẹp và giá trị thẩm mỹ đầy đơn sơ, giản dị chân chất và gần gũi.

Tác giả: Nguyễn Phương Thảo

*Bài viết tham gia chương trình Traveloka Golocal

Traveloka Golocal là chương trình viết blog giới thiệu những địa điểm đẹp trên khắp đất nước Việt Nam, thuộc khuôn khổ chương trình Traveloka Go & Share. Đây là cơ hội tuyệt vời để quảng bá du lịch địa phương đến mọi người. Với mỗi bài viết đạt yêu cầu bạn sẽ nhận ngay 800.000 VND và cơ hội làm Cộng tác viên với Traveloka. Thông tin chi tiết về chương trình xem tại:https://trv.lk/golocal