Tết Thanh minh của người Dao Chàm ở Quản Bạ, Hà Giang

Trong 6 tháng ở lại Hà Giang từ tháng 3 cho đến tháng 9 thì mình thấy tháng 4 là thời điểm có nhiều lễ hội diễn ra nhất. Một phần là thời tiết đang chuyển từ xuân sang hè nên vẫn còn khá là mát mẻ và dễ chịu. Một phần là người dân đã xong việc trên nương, cày ruộng, gieo hạt nên đây là thời điểm nông nhàn, tổ chức các lễ hội để vui chơi, gặp mặt, trai gái tìm tình yêu…

Người Dao là một dân tộc thiểu số từ Trung Quốc di cư sang Việt Nam nên vẫn còn chịu ảnh hưởng của nền văn hóa Trung Hoa cổ đại. Vì thế việc đón tết Thanh Minh là không thể thiếu. Theo quy ước, tiết Thanh Minh là khoảng thời gian bắt đầu từ khoảng ngày 4 hay 5 tháng 4 khi kết thúc tiết xuân phân và kết thúc vào khoảng ngày 20 hay 21 tháng 4 trong lịch theo các múi giờ Đông Á khi tiết Cốc vũ bắt đầu. Năm nay Tết Thanh Minh của người Dao Chàm diễn ra vào ngày 12 tháng 4 dương lịch.

Đây là ngày để người Dao đi dọn dẹp phần mộ ông bà, tổ tiên, tụ họp gặp mặt họ hàng để tưởng nhớ công ơn dưỡng dục của cha ông, ôn lại nguồn gốc dòng họ. Như dưới xuôi nhà mình làm lễ này chỉ trong phạm vi gia đình anh em ruột nên không nghĩ rằng trên này làm to như vậy cho đến khi được Quang – chủ nhà người Dao mình ở rủ đi.

Buổi sáng Quang bảo đi tảo mộ với em, mình cứ tưởng là ra mộ thắp hương, đốt vàng mã rồi về. Rồi thấy nhà chuẩn bị đồ cúng và đồ ăn từ rất sớm. Đồ cúng thì có vàng mã mua ngoài chợ, hương và cây vông được làm bằng tay. Thân cây vông được làm bằng cành tre nhỏ vót hết lá, đầu cành được treo những dải giấy trắng được cắt hình như những chuỗi hồ lô nối tiếp dài khoảng 1 mét bó thành từng bó. Đặc biệt đầu mỗi bó phải được bịt bằng những miếng giấy hình vuông hoặc tròn bằng lòng bàn tay. Nhà nào khéo thì cắt thành những bông hoa hay họa tiết zic zắc, còn không thì để nguyên hình vuông của giấy.

Khoảng 9h sáng là bắt đầu ra ngoài khu mộ rồi. Khu mộ tổ họ Lý nhà Quang nằm giữa cánh đồng ngay sát rìa làng. Là mộ tổ đời cụ, kị của Quang nên có rất nhiều những gia đình khác, đều là anh em trong họ ra cùng. Mấy chục chiếc xe máy đỗ kín cả con đường bê tông nhỏ đi vào cánh đồng. Mỗi một gia đình sẽ cắm một cây vông ở mộ này, vì đây là mộ của cụ tổ to nhất. Quang còn bảo có cụ tổ to hơn nữa, nhưng mộ ở đâu thì giờ thất lạc mất rồi. Mộ càng có nhiều cây vông tức là mộ càng lâu đời.

Dọn dẹp bụi rậm, rẫy hết cỏ hoang, cỏ dại và đắp lại nấm mồ cho đầy đặn, cắm vông, thắp hương, đốt vàng mã, khấn vái mời tổ tiên về nhận lễ và phù hộ cho người sống. Việc tảo mộ của người Dao khá là đơn giản, không cần nhiều thủ tục và đồ thờ cúng phức tạp như dưới xuôi, nào hoa, rượu, tiền vàng, đồ chay…

Đây còn gần như một buổi họp họ hàng mà đại diện tất cả các gia đình đều phải có mặt, không bố mẹ thì con cái. Cứ lúc lúc lại có thêm người đến, mang thêm cây vông, đồ ăn và rượu. Mọi người hỏi thăm nhau như rất lâu rồi chưa gặp. Sau đó là đến mục đốt lửa, nướng thịt và măng ở bãi trống ngay cạnh mộ. Đồ ăn chuẩn bị sẵn từ các nhà cũng được góp vào rồi lại chia đều ra các mâm. Cùng tầm tuổi thì ngồi cùng mâm, từ các cụ lớn tuổi cho đến cánh đàn ông tuổi cha chú, cánh phụ nữ, rồi cánh choai choai như Quang.

Trước lúc đồ ăn chín thì còn cả tiết mục oẳn tù tì uống rựơu, cả đàn ông đàn bà đều chơi, cả người già, người trẻ. Rồi sau vào mâm thì lại uống tiếp, hết rượu tới bia, rộn rang như một bữa tiệc vậy. Ai uống say thì nằm luôn ra bãi cỏ mà ngủ trong khi những người khác vẫn tiếp tục uống.

Nó làm mình nhớ đến việc tảo mộ ở quê, nhưng quê mình thì hay tảo mộ vào trước tết, cũng họp họ ăn uống, nhưng đa phần là đinh (con trai) của họ mà thôi. Mấy năm nay đi làm, đều về muộn, nên không có đi tảo mộ được.
Có lẽ cái câu "thanh minh trong tiết tháng ba" là suy ra từ đây, người Dao trên này vẫn giữ phong tục ấy và là một ngày khá quan trọng trong năm. Ngoài tảo mộ thì còn có làm cơm rằm nữa, cũng là một việc quan trọng, khi các nhà làm cơm và mời họ hàng, bạn bè tới ăn. Mỗi nhà sẽ chọn ngày mà làm, chứ không hẳn là phải vào đúng rằm tháng ba. Như hôm nay thì mẹ Quang và Bé - vợ Quang đã đi ăn rằm bên nhà nội rồi. Chắc khoảng 2, 3 ngày nữa thôi là nhà Quang cũng sẽ làm cơm rằm.

Cuối buổi tảo mộ, ông trưởng họ đứng lên nói trước toàn thể, mọi người đều im lặng lắng nghe. Mình không hiểu tiếng Dao nên lúc sau hỏi lại Quang thì biết nói về tổng kết năm cũ, việc giữ gìn truyền thống và quy tắc của họ, của tộc người về những dự định trong năm tới. Khi trưởng họ nói xong thì tất cả mọi người đều vỗ tay tán thưởng.

Nếu có dịp đi Hà Giang vào tháng 4 mà thấy bên đường, trên những lùm đất nhô cao có những cây vông trắng bay phật phờ trong gió thì có nghĩa là Tết Thanh Minh của người dân trên này vừa qua đấy.

Ngoài tục cắm cây vông trên mộ vào Tết Thanh Minh của người Dao thì mình còn biết người Mông hay trồng cây lau trắng trên mộ người đã khuất, để đến tầm cuối tháng 11 đầu tháng 12 khi những bông lau trắng muốt nở nhìn cũng không khác gì những cây vông kia. Có lẽ ở đây có một sự tương đồng mà mình sẽ cần phải tìm hiểu kĩ hơn.

Tác giả: Nguyễn Bá Bắc
* Bài viết tham gia chương trình Traveloka Golocal

Traveloka Golocal là chương trình viết blog giới thiệu những địa điểm đẹp trên khắp đất nước Việt Nam. Đây là cơ hội tuyệt vời để quảng bá du lịch địa phương đến mọi người. Với mỗi bài viết đạt yêu cầu bạn sẽ nhận ngay 800.000 VND và cơ hội làm Cộng tác viên với Traveloka. Thông tin chi tiết về chương trình xem tại: https://www.traveloka.com/vi-vn/golocal